Đại hội đại biểu xã viên Gia Đạo được tổ chức trong sảnh của ngôi chùa làng, nơi lâu nay được dùng làm hội trường của Hợp tác xã. Tháng chín, trời ủ giông oi nồng, bức bối. Hơn bảy chục đại biểu ngồi bệt xuống chen chúc nhau trên nền lát gạch lá cổ. Mới đầu buổi sáng mà ai nấy mồ hôi nhễ nhại. Trên hàng ghế đại biểu có Chi, Thanh, Luận, Noãn và Ngô. Một chiếc bàn kê chênh chếch bên góc hội trường làm nơi ngồi của chủ toạ điều khiển Đại hội và thư ký. Chưa bầu chủ tọa nên Lịch ngồi ở đấy để điều khiển. Lịch hỏi Ngọ đang ngồi ở hàng đầu bên dưới:
- Ông xem các đại biểu có trong danh sách mời xem có còn thiếu ai không để ta bắt đầu tiến hành Đại hội?
Ngọ đứng lên nhìn lướt qua một lượt rồi bảo:
- Chưa thấy bà Quy đâu.
Lịch cằn nhằn:
- Cái bà này là chúa chậm chạp.
Lịch vừa nói xong thì bà Quy tất ta tất tưởi đi vào. Lịch gắt:
- Cái bà Quy này lúc nào cũng lệt bệt như con vịt bầu, làm gì giờ mới tới. Bà có biết mọi người chỉ chờ bà thôi không.
- Làm gì mà mắng như mắng con ở thế. Sáng ra đổ nồi thóc vào tranh thủ xay để trưa đi Đại hội về có cái mà giã. Đại hội đã bầu bán gì chưa? Ai trúng chủ nhiệm rồi?
Mọi người cười ồ.
- Chờ bà chứ đã họp đâu mà bầu với bán – Lịch làm bộ vui vẻ nói với bà Quy.
- Không cô thì chợ vẫn đông. Bầu quách đi cho rồi để về còn làm việc khác.
Dậu đùa:
- Vậy bà thích bầu ai thì bầu trước đi để còn về kẻo gà ăn hết thóc ở nhà bây giờ.
- Nếu được bầu ngay thì tôi tiếp tục bầu chú Lịch làm chủ nhiệm, chú Doanh và chú Ngọ làm phó chủ nhiệm. Chú Ngọ còn kiêm cả đội trưởng sản xuất như trước đây.
Lịch cảm thấy bất an nên mắng át bà Quy:
- Đã đến muộn còn mất trật tự.
Cụ Tảo, một cụ già bảy mươi tuổi lãng tai đã hết tuổi lao động từ lâu nghiêng tai hỏi ông Cẩm ngồi bên cạnh:
- Chú Lịch vừa nói cái gì thế?
Ông Cẩm nói to vào tai cụ Tảo:
- Chú ấy bảo cụ bầu chú ấy làm chủ nhiệm.
- Ông bảo sao. Chú ấy bảo chia quả thực à?
- Chia quả thực là cái thời còn cải cách ruộng đất kia cụ ạ. Sao cụ nhớ dai thế?
- Dạo ấy nhà tôi được đội cải cách chia cho một cái nồi đồng, bây giờ vẫn dùng nấu cơm đấy ông ạ.
Lịch không muốn trò đùa quái ác của ông Cẩm kéo dài nên nói át đi:
- Ông Cẩm và cụ Tảo có giữ trật tự để làm việc không. Ta bắt đầu làm việc nhé. Hôm nay Hợp tác xã chúng ta tổ chức Đại hội đại biểu xã viên để bầu lại Ban quản trị theo chỉ thị của huyện ủy. Trước khi vào Đại hội, tôi xin trân trọng giới thiệu: đồng chí Chi, bí thư huyện ủy, đồng chí Thanh, chủ tịch huyện về dự với chúng ta. Tôi đề nghị các đại biểu nhiệt liệt hoan nghênh.
Mọi người vỗ tay. Lịch giới thiệu tiếp:
- Về phía địa phương có đồng chí Noãn, chủ tịch, phó bí thư đảng ủy xã, đồng chí Luận, bí thư đảng ủy. Đề nghị các đại biểu hoan nghênh.
Dậu hỏi giọng hài hước:
- Sao huyện thì nhiệt liệt hoan nghênh mà xã chỉ hoan nghênh thôi chứ không nhiệt liệt?
Lịch cáu:
- Đây là chỗ đùa của ông đấy à?
- Ấy là tôi thấy ông nhất bên trọng nhất bên khinh thì nói vậy chứ ai dám nói đùa ở chỗ trang trọng như thế này.
- Ta tiếp tục làm việc nhé – Lịch nói – Để điều khiển Đại hội, đề nghị các đại biểu cử cho một chủ tịch và một thư ký. Dự kiến của Ban quản trị, tôi sẽ làm chủ tịch và đồng chí Ngọ sẽ làm thư ký. Xin các đại biểu cho ý kiến ạ.
Cụ Tảo lại nghiêng tai hỏi ông Cẩm:
- Chú Lịch vừa nói gì thế?
Ông Cẩm quát vào tai cụ Tảo:
- Chú ấy bảo cử ông làm chủ tịch đại hội.
- Làm chủ tịch xã hay chủ tịch huyện?
Các đại biểu cười ồ. Lịch thấy bị hố nên bước xuống bảo Ngọ:
- Sao ông lại đi mời cụ Tảo đi dự đại hội. Cụ ấy bị lãng tai có nghe gì đâu.
- Lãng hay điếc gì thì cụ ấy vẫn là xã viên Hợp tác xã. Đã là xã viên thì mọi người đều có quyền lợi như nhau.
Lịch quay lên đứng vào chỗ cũ hỏi:
- Các đại biểu có bầu thêm ai không ạ?
Tế đáp thay mọi người:
- Đồng ý như đề nghị của đồng chí chủ nhiệm.
Lịch hỏi:
- Ai đồng ý với ý kiến của anh Tế, xin đưa tay.
Thấy mọi người đồng ý, Lịch nói tiếp:
- Các đại biểu nhất trí bầu tôi làm chủ tịch, anh Ngọ làm thư ký Đại hội. Xin mời đồng chí Ngọ lên bàn thư ký.
Ngọ đứng lên cài lại mấy chiếc cúc áo phanh ra vì nóng rồi đủng đỉnh đi lên chỗ bàn thư ký. Chờ Ngọ ngồi xong vào chỗ, Lịch nói tiếp:
- Bây giờ tôi xin thông báo chương trình của Đại hội như sau. Phần thứ nhất, Ban quản trị cũ kiểm điểm những ưu khuyết điểm của mình trong thời gian điều hành Hợp tác xã. Phần thứ hai giới thiệu những người ứng cử vào Ban quản trị mới. Phần thứ ba là các đại biểu bầu. Phần thứ tư, Ban quản trị mới được bầu hứa hẹn trước các đại biểu xã viên. Cuối cùng là bế mạc.
Dậu lại hỏi đùa:
- Không có mục mổ trâu mổ bò gì liên hoan mừng thắng lợi à?
Lịch làm như không quan tâm đến câu nói đùa của Dậu nên nói tiếp:
- Nhân anh Dậu nói chuyện mổ trâu, tôi cũng xin thông báo cho các đại biểu biết. Tôi có xin ý kiến chỉ đạo của đồng chí bí thư đảng ủy và được sự nhất trí của cấp ủy, những đại biểu tham dự Đại hội hôm nay mỗi đại biểu được Hợp tác xã chi cho một ngày công.
Ông Cẩm cười nhạo:
- Một ngày công chỉ hơn một lạng thóc, làm gì mà phải xin sự chỉ đạo từ bí thư đảng ủy đến cấp ủy.
- Không xin ý kiến sau này quyết toán ông lại thắc mắc cho rằng Ban quản trị bày ra họp hành để lấy công điểm chia nhau thì sao.
- Ban quản trị cũ xưa nay sống thế nào bà con xã viên đều biết, việc gì mà ông chủ nhiệm phải lo.
Cụ Tảo hỏi ông Cẩm:
- Ông bảo ai cho cái gì.
Ông Cẩm trả lời cụ Tảo:
- Cụ đi dự Đại hội, Ban quản trị cho cụ một ngày công. Cụ nghe thủng chưa nào.
- Ngồi không thế này mà được những một ngày công kia à?
Lịch cảm thấy bối rối khi thấy mới bắt đầu Đại hội mà đã có những triệu chứng tỏ ra một số người đã biết thủ đoạn của Ban quản trị cũ nên bày ra mọi cách để đùa cợt. Lịch nhìn Doanh ngồi cạnh Ngọ. Hình như Doanh cũng bắt đầu nhận ra điều này nên Doanh cúi gầm mặt nhìn xuống đất. Lấy lại bình tĩnh, Lịch nói:
- Đề nghị các đại biểu trật tự. Bây giờ tôi xin thay mặt Ban quản trị cũ kiểm điểm những ưu khuyết điểm trong công tác chỉ đạo, điều hành Hợp tác xã trong thời gian vừa qua. Kính thưa các đồng chí lãnh đạo huyện, thưa các đồng chí lãnh đạo xã. Trong thời gian vừa qua, Ban quản trị của Hợp tác xã có những mặt ưu điểm và khuyết điểm sau đây. Về mặt ưu điểm…
Trong lúc Lịch đang thao thao bất tuyệt, Chi quay sang hỏi Luận và Ngô:
- Việc không tổ chức cho xã viên bầu đại biểu đi dự Đại hội mà để cho Ban quản trị chỉ định đại biểu đi dự có thông qua cấp ủy không?
Ngô đáp:
- Có chị ạ. Chúng tôi biết rõ âm mưu của mấy người này nên có trao đổi qua với anh Dậu và anh Tế là hai người ở trong cấp ủy, sau đó lên xin ý kiến của bí thư đảng ủy. Chị Luận đồng ý với chúng tôi nhân dịp này vạch mặt họ ra cho bà con biết.
- Các anh làm thế có ác quá không? – Chi hỏi.
Ngô đáp:
- Đối với loại người không biết liêm sỉ là gì cần có những bài học đau đớn để dạy họ làm người chị ạ. Chị và anh Thanh cứ chịu khó ngồi xem. Thế nào họ cũng còn bày ra nhiều trò nữa chứ không chỉ thế thôi đâu. Đấy, chị nghe xem.
Chi quay sang chú ý Lịch đang nói:
- Có đại biểu nào có ý kiến gì nữa không? Nếu hết thì xin chuyển qua phần giới thiệu những người tham gia ứng cử vào Ban quản trị mới để các đại biểu bầu chọn.
Lịch vừa nói xong, bà Ngật nói luôn:
- Tôi xin đề nghị chú Lịch, chú Doanh và chú Ngọ tiếp tục làm Ban quản trị.
Lịch đưa tay ngăn lại:
- Để tôi nói hết đã. Tiêu chuẩn để bầu vào Ban quản trị mới là những người có kinh nghiệm điều hành sản xuất, đã được học tập, bồi dưỡng qua các lớp quản lí Hợp tác xã. Ngoài ra phải là đảng viên, có tư tưởng và tác phong tốt, được các đại biểu xã viên dự Đại hội hôm nay tín nhiệm. Bây giờ xin mời các đại biểu giới thiệu những người than gia ứng cử để các đại biểu bầu.
Dậu nói luôn:
- Nếu đưa ra tiêu chuẩn có kinh nghiệm điều hành sản xuất, đã qua các lớp bồi dưỡng nghiệp vụ quản lí Hợp tác xã thì chỉ có Ban quản trị cũ mới có hai tiêu chuẩn này. Ngoài ra chẳng ai có cả. Vì vậy tôi đề nghị, các đại biểu tín nhiệm ai thì giới thiệu người đó, kể cả những người vắng mặt trong Đại hội này.
Tế tiếp lời của Dậu:
- Tôi hoàn toàn đồng ý với ý kiến của anh Dậu. Tôi đề nghị các đại biểu tín nhiệm ai thì cứ giới thiệu. Kể cả đoàn viên thanh niên hoặc người ngoài đảng chứ không cứ gì là đảng viên.
Doanh phản đối:
- Nói như anh Tế là không được. Đảng lãnh đạo trực tiếp, toàn diện, triệt để đã thành nguyên tắc. Hợp tác xã là một đơn vị kinh tế tập thể Xã hội chủ nghĩa. Không phải đảng viên làm sao mà lãnh đạo được.
Tế cãi:
- Tôi biết nguyên tắc lãnh đạo của Đảng là toàn diện, triệt để. Nhưng Ban quản trị Hợp tác xã đặt dưới quyền lãnh đạo của chi bộ chứ không phải chi bộ đặt dưới quyền lãnh đạo của Ban quản trị Hợp tác xã. Vì vậy không nhất thiết trong Ban quản trị phải là đảng viên.
Lịch quay lại hỏi Chi:
- Xin đồng chí bí thư huyện ủy cho ý kiến về vấn đề này ạ.
Không đắn đo, Chi nói luôn:
- Tôi thấy ý kiến của anh Tế là đúng đấy. Các đại biểu tín nhiệm ai thì để cho người ta bầu. Kể cả người vắng mặt và không phải là đảng viên.
Lịch chưng hửng trước câu trả lời của Chi. Lấy lại vẻ tự nhiên, Lịch tươi cười nói tiếp:
- Bây giờ xin các đại biểu giới thiệu. Bà Ngật khi nãy nói chưa chính thức. Bây giờ bà nói đi. Bà giới thiệu ai vào Ban quản trị?
Bà Ngật:
- Thì tôi đã nói rồi. Tôi giới thiệu chú, chú Ngọ và chú Doanh đấy thôi.
Lịch bảo Ngọ:
- Anh Ngọ nhớ ghi cẩn thận họ tên người được giới thiệu nhé. Bà Ngật giới thiệu Lịch, Doanh và Ngọ. Xin người khác phát biểu.
Bà Mão:
- Tôi xin giới thiệu chú Dậu, chú Tế và cháu Bích, bí thư chi đoàn thanh niên.
Bà Quy:
- Tôi thấy chú Lịch, chú Doanh và chú Ngọ đã làm cán bộ quen rồi, cứ để các chú ấy làm.
Dậu đứng lên:
- Tôi xin tự ứng cử vào Ban quản trị đồng thời giới thiệu thêm anh Tế, em Bích và bà Mão.
Bà Mão giãy lên:
- Tôi không làm đâu. Tôi mới học hết lớp ba, chữ nghĩa đâu mà làm cán bộ.
Lịch nói:
- Chỉ mới giới thiệu thôi chứ ai đã bầu bà đâu mà bà giãy lên thế. Đến lượt người khác giới thiệu nào. Cô Hoang, cô Giang. Hai cô định bầu ai, sao mà ngồi im thin thít thế?
Hoang nói tưng tửng:
- Các ông đã làm rồi thì làm đi cho xong chuyện, bầu với lại chả bán.
Lịch chớp luôn:
- Có nghĩa là cô giới thiệu tôi, anh Doanh, anh Ngọ, anh Lấu?
- Thì còn ai vào đấy nữa – Hoang đáp.
Lịch nhìn thẳng vào Giang hỏi:
- Cô Giang giới thiệu ai?
- Tôi cũng giống như chị Hoang. Các anh đã làm thì làm nốt đi cho xong chuyện. Có bầu thì cũng đến lượt các anh chứ có ai vào đấy nữa.
Lịch bảo Ngọ:
- Ông ghi đi. Cô Giang giới thiệu Lịch, Doanh, Ngọ, Lấu.
Trong khi mọi người giới thiệu chuyện bầu bán thì cụ Tảo ngồi ngủ gật. Thỉnh thoảng đầu cụ gục xuống khiến thân cụ giúi về phía trước nhưng rồi được bật trở lại ngay. Ông Cẩm ngồi cạnh cụ Tảo đưa vai ra đỡ cho cụ khỏi đổ nhào xuống nền nhà. Có chỗ dựa cụ Tảo ngủ ngon lành và ngáy thật to. Quên là mình đang ngồi cho cụ Tảo tựa, ông Cẩm đứng lên để phát biểu khiến cụ Tảo nằm quay ra đất. Ông Cẩm hốt hoảng cúi xuống đỡ cụ Tảo ngồi dậy. Cụ Tảo hỏi:
- Về hả?
Ông Cẩm nói to:
- Chưa xong đâu cụ ạ. Mọi người đang giới thiệu người vào Ban quản trị Hợp tác xã. Cụ định bầu ai?
- Ông hỏi ai cử tôi đi dự hội nghị hả? Chú Ngọ cử tôi chứ ai.
- Khổ quá. Tôi hỏi cụ bầu ai vào Ban quản trị?
- Tôi thủng rồi. Bầu ai làm cán bộ Hợp tác chứ gì? Thì có mấy ông đã làm rồi, còn bầu thêm làm gì nữa.
- Nghĩa là cụ bầu mấy ông cũ?
- Phải.
Lịch bảo Ngọ:
- Ghi vào. Cụ Tảo giới thiệu Lịch, Doanh, Ngọ, Lấu.
Ông Cẩm gỡ tay cụ Tảo đang bấu lấy mình đứng lên:
- Tôi có ý kiến. Đề nghị bà con ta bầu những người mới vào Ban quản trị. Người mới thế nào cũng có cách làm ăn mới chứ làm cái kiểu cuội vào xẩm ra, quay đi quay lại vẫn lối làm ăn kiểu cũ chẳng khi nào Hợp tác xã ngóc đầu lên được. Tôi giới thiệu cụ thể luôn. Anh Dậu, anh Tế, cháu Bích, bà Mão. Có nam có nữ, có già có trẻ, thế là đẹp.
Lịch lại quay xuống bên dưới các đại biểu:
- Mọi người giới thiệu tiếp nào.
Không có ai trả lời. Lịch tỏ ra hân hoan:
- Nếu không còn giới thiệu ai nữa thì ta bắt đầu bầu.
Cuộc bầu bán kết thúc. Ngọ đứng lên xướng to tên những người trúng cử:
- Tôi xin đọc kết quả của cuộc bỏ phiếu. Anh Lịch được 61 phiếu, anh Doanh được 62 phiếu, anh Ngọ được 58 phiếu, anh Lấu được 57 phiếu, anh Dậu 12 phiếu, anh Tế 12 phiếu, cô Bích 10 phiếu và bà Mão được 3 phiếu.
Lịch nói giọng hân hoan:
- Anh Ngọ đã đọc xong kết quả. Có ai thắc mắc gì không?
Ông Cẩm bảo với cụ Tảo:
- Kìa, anh Lịch hỏi cụ có thắc mắc gì không?
Cụ Tảo nghiêng tai hỏi:
- Ăn liên hoan hở?
Ông Cẩm nói to cốt cho mọi người nghe thấy:
- Khổ quá làm gì có liên hoan. Cụ có thắc mắc gì việc bầu cử không?
Lịch biết ông Cẩm đang xỏ nên nói như gắt:
- Đề nghị ông Cẩm nghiêm túc. Chỗ này không phải là chỗ cho ông đùa.
Ông Cẩm nói tỉnh bơ:
- Khổ thân tôi. Thế mà từ sáng đến giờ tôi cứ tưởng các ông làm trò đùa cho vui.